Nghiệp: khoa học kỹ thuật và luật hấp dẫn thiện ác của tâm thức

LUẬT HẤP DẪN CỦA TÂM THỨC

Ngay phần mở đầu của Duy thức, Thế Thân đã định dạng tính đa thù của vạn hữu như sau:
“ātmodharmopac āro hi vividho yaḥ pravartate”

Cú nghĩa trên cho ta biết rằng, sở dĩ vạn hữu có nhiều hình thái sai biệt, chính là do sự động chuyển tuần hoàn của tâm thức. Hiểu được ý nghĩa này, cho nên Huyền Tráng dịch chữ parivartate là tương chuyển. Pari là xoay vòng, còn vartate là chuyển. Do vậy, “tương chuyển” có nghĩa là cái này cấu kết cùng cái kia vận động như một dòng sông chảy xiết, bất tận – các hạt nước lăn tròn trên tính vô ký vĩnh hằng – và tất nhiên, theo quy luật vật lý thì cách chuyển động này không thể không do luật hấp dẫn tạo nên. Nếu như ta chấp nhận rằng, theo triết học Trung Hoa, nhất là Kinh Dịch, thì con người bao hàm thân và tâm là tiểu vũ trụ hay thành viên của đại vũ trụ này, thế thì luật hấp dẫn của tâm thức cũng y như luật hấp dẫn của vạn vật trong vũ trụ vậy. Xa hơn, như Phật dạy, “các pháp do tâm tạo”. Chỉ đi trên vùng đất của “duy tâm tạo”, thì người ta mới có thể khám được cội nguồn của chính mình, xét như là cách “phản bổn hoàn nguyên”. Tâm này, ở một ý nghĩa cơ bản, như đại dương, chứa đựng sóng, nước và các “gói năng lượng”, được minh dụ là các hạt làm nên vật chất. Ta vừa nói đến “các hạt niệm lăn tròn”; ý nghĩa này nói lên là, con người có thể phiêu du đời mình qua nhiều thế giới chỉ bằng một niệm, con người hay chúng vật loại có thể kéo dài nỗi khổ đau, sợ hãi, oan trái của mình hàng tỷ kiếp qua nhiều niệm, qua một niệm hay qua chu kỳ của các “vọng tưởng” với một sát-na, và những sát-na.

Tuy nhiên, xin nhớ cho rằng, mục đích tối hậu của Phật giáo không phải là “khám phá” hay “giải thích” vũ trụ theo hướng vật lý, hoặc theo bất cứ nền học thuật thông minh nào của thế giới – tôn giáo này bao hàm tất cả, tách biệt tất cả và nó khiến ta đạt đến “đầu mối” của mọi thông tuệ, mọi công cụ dẫn đến thông tuệ, mọi an vui và mọi công cụ dẫn đến an vui, như từ bi, chẳng hạn. Song, vì mãi “vui thú” Niết-bàn, nên Phật giáo, theo một cách hiểu của một ít chúng sinh, một Phật đệ tử nào đó, tôn giáo này đã trở thành “siêu hình học” như là sự cám dỗ của ngôn ngữ - ta hay gọi là thuyết Pháp, chí đến, ngay cả nền tảng của tôn giáo này, từng bước biến thành “tâm lý diễn ngôn” với các cách pha tạp của các bế tắc vay mượn từ luận lý học của Tây phương, ít ra thì hiện giờ, qua môi trường của Trung Quốc học, ta vẫn cứ còn có thói quen như vậy, giải thích sự vật hay chư pháp bằng ngôn ngữ, thiếu hẳn phương tiện thực nghiệm trong phòng thí nghiệm, cho dù, chỉ là thí nghiệm trong phòng thí nghiệm tưởng tượng như Einstein.

Như ta biết, toàn bộ luận án tiến sỹ của học giả Lê Mạnh Thát, mà cái trục của văn bản này, chính là “thuyết miêu tả” và tác giả của chúng ta, trên cơ sở của ngôn ngữ học (theo cách của ngôn ngữ miêu tả Mỹ), đã quy cho bộ khung của Duy thức, không gì khác hơn là “vòng luân hồi của ngôn ngữ”, nói cách khác: sự tái cấu trúc của ngôn ngữ nhằm truyền thông đối tượng, và rốt lại, thức là then chốt của bộ máy vũ trụ với các yếu tính tạo nên cái tôi liên hệ qua Ngã và Pháp kéo theo những di truyền đa dạng của hệ sinh thái Dục giới này. Crystal gọi ngôn ngữ là công cụ kiểm soát thực tại, xét cho cùng, tuyên ngôn này vẫn hữu lý hơn tụng ngôn “phi ngôn bất thực” hay “thực bất do danh” theo truyền thống Trung Hoa, dẫn đến các đối kháng bất tận giữa Hữu và Vô hệt như truyền thống của Do Thái-Cơ Đốc giáo và La mã-Thiên chúa giáo – một đàng thì phủ nhận sự phục sinh của Chúa hay thực thể độc lập và ngược lại. Cách luận giải này y như D.T. Suzuki đánh đồng M.T. Eckhart với Phật giáo để tìm kiếm sự nổi tiếng của mình. Do vì không thấy được những mấu chốt của tính bám chấp, tức là tính cống hiến của Luật hấp dẫn, một số người đã loại đi bản chất toán và hình học của mình, để mơ đến một thiên đường phi sáng tạo và khám phá. Bám chấp là đặc trưng “khám phá” của sắc giới loài người này.

Luận án tiến sỹ của học giả Lê Mạnh Thát, nói đến “cái thiếu” của Trung Hoa về ngôn ngữ học, như chính Thế Thân đã nêu trong thuật ngữ vikalpa vĩ đại của mình. Tiếc thay! Công trình như thế vẫn còn trong im lặng, ta chưa có một phát triển nào trên vết chân của vị học giả tài hoa này – phần giới thiệu của thầy Tuệ Sỹ trong bản Việt dịch tác phẩm bằng tiếng Anh ấy của Đạo Sinh cũng không gây nên một tiếng vang nào đáng kể. Đây là một thực trạng đáng buồn của nền tư duy Phật học tại Việt Nam.

Khúc dạo đầu của bản đại giao hưởng đã được viết xong, chỉ còn chờ các “nhạc sĩ Tăng tài” làm vũ trụ này rung lên sáu cách mà thôi!

Hơn thế, qua nhiều lớp học được sự hướng dẫn tận tụy của thầy Tuệ Sỹ, hai bộ môn Duy thức và Câu-xá vẫn chưa được một học viên nào triển khai theo hướng nghiên cứu độc lập có giá trị thực nghiệm. Duyên khởi không phải là một “mệnh lệnh” mà ta phải phục tùng. Nó là một sáng tạo của yết-ma, của phi nghiệp như chính bản chất vô ngôn của nó cho phép vạn hữu khởi sinh trong tương chuyển.

Ở đây, ta sẽ không nói đến mục đích của Duy thức, theo Huyền Tráng, là khiến cho ta chứng được hai không, tức là Pháp không và Ngã không, mà ta ở mức độ vừa vặn của tri thức mình với những chuẩn bị chưa đủ trên con đường khám phá, khám phá một ít chất liệu thông tuệ nào đó trong chương NGHIỆP của Thế Thân đã cho, với vài nhãn quan của ngôn ngữ học mà ta có cơ may được biết. Sự sáng tạo trong khám phá sẽ dập tắt từng phần hay hoàn toàn các ngọn lửa chiến tranh phê luận trong ý thức của loài người, chính xác là dập tắt toàn bộ khổ lụy của hệ thống ngôn ngữ hình thức phi ngôn ngữ học diễn ra thường xuyên, thành chuỗi áp bức trong tâm và thức của chúng ta.

Trong danh tác Language and Mind, N. Chomsky cho rằng: “vấn đề cốt yếu là khả năng ngôn ngữ của nhân loại…cho dù, văn phạm cá biệt là đặc trưng của mỗi loại ngôn ngữ, làm nên từng loại ngôn ngữ đặc thù, thế nhưng yếu tố cấu thành ngôn ngữ, chính là văn pháp phổ quát của loài người…”, Ông còn cho rằng, vấn đề không phải là một cái gì đó biết tổ chức thành trật tự trong tâm mà vấn đề là cái gì còn lại, tức là các hình ảnh tương lai được “chụp” lại từ trong quá khứ qua hành vi ngôn ngữ, nghĩa rằng, vấn đề không phải là sự tái xây dựng của tâm thức, mà ta sẽ xây dựng cái gì trong cách bám chấp cố hữu của loài người về Ngã và Pháp. Vậy, ngôn ngữ và thực tại là cách tương tác không thể thiếu trong tiến trình nhận thức và cũng không thể thiếu trong quá trình chiết xuất hay tinh luyện thành các thế giới mới. Thành quả của sự chiết xuất ấy được gọi là syntax, người Hy Lạp gọi syntax là cách tổ chức thành đội ngũ - syntattein – lập danh sách binh đoàn – thế nên, bản thân của ngôn ngữ bao gồm hai yếu tố: đánh giá thực tại, tổ chức chiến tranh hay đấu tranh ý thức hệ và tái xây dựng những lũng đoạn của tự thân tùy hành cùng sự đánh lừa hiện thể bằng việc lắp ghép của các tiền và hậu tố, chẳng hạn: siêu ngôn ngữ - meta-language. Thuật ngữ ngữ nghiệp của Phật giáo dạy cho ta về sự thành tựu chính xác của tính và tướng của hệ thống văn phạm phổ quát này. Dẫn ý từ Aït-Kaci, một nhà lập trình ngôn ngữ nổi tiếng, Bop Carpenter nói: “trên cơ sở ngoại quan, các cấu trúc đặc trưng của chúng ta giống như tự hình ψ (psy) của tiếng Hy-Lạp. Nhất là nét cấu trúc được mô hình hóa bằng tính tuần hoàn hướng đến sự đồ thị với những nhãn hiệu trên mọi giao điểm toán học và các vòng cung hình học…”

Hình tượng ψ này gợi cho ta liên hệ đến tính “ôm giữ - embrace” hay “bám chấp, chộp lấy – grasp”. Sở dĩ chúng ta tồn tại hay đi, đứng, nằm, ngồi, lăn, té, tái sinh… ở bất cứ nơi đâu trên quả đất này với hình thái nào (thậm chí, tái sinh bằng Đại nguyện hay lực hút của Phật A-di-đà đi nữa), thì chính nhờ luật hấp dẫn ấy mà ta có nhiều hay “tứ oai nghi’ như vậy. Tuy rằng, về phương diện ngữ nguyên, thuật ngữ trên được dùng theo nhiều cách, theo các ngữ cảnh, như Horace, Cicero, Lautus đã dùng trong các thi phẩm bằng tiếng Latin của mình, thế nhưng, ý nghĩa thì vốn đồng nhất. Bám chấp là một cấu trúc tự nhiên của con người, nhưng đến khi trở thành “ý thức” hay được ý thức có ý chí của cảm thọ can thiệp, thì tính chất này đã trở thành “hệ” vọng tưởng. Sự loại bỏ Ngã và Pháp, chính là cách “tịnh hóa” chu kỳ “ý thức hệ’ này. Nói cách khác, “ngôn ngữ đạo đoạn”, có nghĩa là một cách tương đối, tái dựng một chu kỳ sáng tạo trên cơ sở Sắc hay văn minh ngôn ngữ của tư duy, và “tâm hành tịch diệt”, có nghĩa là tính tịch diệt được châu lưu trong mọi chu kỳ khám phá và dựng hình “pháp tính như thị” của Toán và hình học, chẳng hạn, sự thị hiện của chư Phật và chư Bồ-tát, cái mà đại nguyện A-di-đà tuyên bố là Ngài và các Thánh chúng của mình sẽ “đi vào trong tâm tưởng chúng sinh, cho những ai chỉ niệm được mười lần danh hiệu Ngài trong giờ phút lâm chung” – chứng Phật tính. Bop Carpenter nói: “theo sự lý giải về tính di truyền, thì chúng ta sở hữu một nhận thức dứt khoát và thống nhất đối với đơn vị ý tưởng nhỏ nhất của ta, tức là kiểu dáng hay hình loại (type). Giờ thì ta trở lại với sự đánh giá về cách phát triển đã cấu trúc thành những tái hiện để có thể dựng nên các ý tưởng cơ bản mà ta gọi đó là nét cấu trúc hoặc những cơ cấu đặc trưng. Lý do là vậy, cho dù là những cơ cấu đặc trưng này được định nghĩa khi dùng các biểu tượng có kiểu dáng của mình, nhưng không vì thế mà chúng bị định kiểu theo ý nghĩa là không có sự giới hạn nào trên cách hợp sinh của những nét hoặc các giới hạn trên giá trị của chúng.” Như vậy thì đối với một nhà ngôn ngữ học, khi quyết định chọn con đường nghiên cứu về các cơ cấu đặc trưng và các cách dựng hình của tiến trình tâm, thì người ta chọn sự nghiên cứu về việc tái cơ cấu ấy sẽ là gì với những yếu tố nào và không đặt trọng tâm vào việc phá hủy hai trọng chướng. Nhờ thế mà ta hạn chế được các tiến trình diễn ngôn trên cơ sở tâm lý như các nhà A-tỳ-đàm đã làm về cách định dạng tâm trong tiến trình phân loại do các trầm tư chủ quan. Cũng nhờ vậy mà ta sẽ không áp đặt “tính Bát-nhã” vào trong phạm trù trực giác của ta để phê luận các nhà A-tỳ-đàm là quá thiên về luận lý hình thức. Các khám phá về luật bám chấp hay luật hấp dẫn của tâm sẽ cho ta từng bước khám phá về hệ di truyền theo kiểu dáng đặc trưng của nhân loại này với mô thức toán và hình học trong những hệ văn phạm cấu trúc tiểu đoạn có cơ sở đồng nhất.

Với ý niệm như vậy, N. Chomsky nói: “Một sự chướng ngại của những khoa học tâm lý là được đặt vào trong trạng thái am tường về các hiện tượng mà các khoa này ban phát cho chúng. Một vài phản ứng có ý thức được đáp lại để xem những hiện tượng như vậy đang đưa ra hàng loạt những vấn đề nghiêm trọng hoặc cần đến những lý thuyết diễn giải phức tạp như thế nào. Nắm bắt được chúng, người ta cứ cho là chuyện tất yếu hay một cách gì đó “tự nhiên nhi nhiên”.

Đã từng có diễn ngôn phản ứng về trạng thái am tường những hiện tượng này. Chẳng hạn, Wolgang Köhler đã cho rằng, các nhà tâm lý học không khai thông được “những lãnh vực hoàn toàn mới” bằng đường lối của khoa học tự nhiên, “bởi vì đơn thuần là người ta đã tri nhận qua thực tế trong suốt thời gian dài, mọi lãnh địa của đời sống lý tính, trước khi phát hiện ra môn tâm lý học khoa học... Bởi vì, vào lúc mới bắt đầu công việc của mình, người ta chưa thật sự hiểu biết các dữ kiện tâm lưu vết mà chúng cần phải khám phá.” Hầu hết những khám phá cơ bản của khoa tâm lý học cổ điển đều có một vài giá trị gây choáng váng, sống sốt—con người đã không có cách trực giác về những quỹ đạo elíp hay hằng số có lực hấp dẫn. Tuy nhiên, “những dữ kiện tâm” hay dữ kiện tư duy (giống như) các chủng tính tối tinh thâm đã không được “khám phá” bởi các tâm lý gia, bởi vì chúng là một chất liệu của trực tri (intuitive acquaintance) và tất nhiên vấn đề đó cần phải được nêu ra.

Vẫn còn có một hiệu ứng tinh tế hơn. Hiện tượng giới có thể được am tường đến độ chúng ta hoàn toàn không nhận ra chúng, một chất liệu mà từng được diễn ngôn bởi các lý thuyết gia văn học và triết học. Chẳng hạn, vào đầu thập kỷ 1920, Viktor Shklovskij triển khai ý tưởng rằng, chức năng của thi thuật (poetic art) là chức năng “gây kinh ngạc” do đối tượng đã ấn hình (depicted). “Người ta sống ven bờ biển đã có tập quán là không bao giờ nghe tiếng rì rào của những cơn sóng biển. Vì lẽ ấy, chắc là ta chưa bao giờ nghe được những từ ngữ mà ta phát ngôn. Ta nhìn vào mỗi thứ nào khác, nhưng ta không thấy cái khác nào hơn nữa. Khái niệm của ta về thế giới đã bị cằn cỗi rồi, những gì còn lại chỉ là ý thức hệ”. Do vậy, con đường của nghệ thuật là con đường chuyển hóa cái được ấn hình với “lãnh vực khái niệm mới”, như một thí dụ, Shklovskij trích dẫn câu chuyện của Tolstoy mà ở đây các phong tục và thể chế xã hội được “tạo kinh ngạc” bằng phương tiện trình hiện chúng từ quan điểm của người kể chuyện mà tình cờ anh ta thành là một con ngựa.

Cách khảo sát này cho rằng, “tuy chúng ta đang nhìn vào mỗi một sự vật nào khác, nhưng ta không nhìn thấy cái khác nào hơn nữa” khả dĩ tự đạt tới tình trạng “của những từ mà ta phát ngôn nhưng chắc là ta chưa từng lắng nghe”. Song le, cũng trong trường hợp này, tính cách am tường sẽ không thể hình thành tầm quan trọng của nội tư.

Wittgenstein có một cách khảo sát tương tự, Ông nêu rằng, “các bình diện của sự vật mà đối với ta, chúng đang được nối kết, bởi vì tính đơn thuần và tinh tường của chúng (người ta không thể lý giải điều gì, bởi vì cái đó luôn hiện tiền)”. Anh ta tự mình cấu trúc để “cung cấp... đánh dấu trên dòng lịch sử tự nhiên của nhân loại: tuy nhiên, ta không làm cái công việc tích lủy sở tri (ta không đóng góp cho những tính hiếu kỳ), nhưng cách quan sát thì không ai có thể nghi ngờ, trừ phi người ta thoát khỏi những dấu hiệu, chỉ vì chúng luôn hiện tiền”.

Cái được thông tri giảm trừ dần là sự thật mà ta cứ nhắm mắt đưa chân theo nhu cầu chứng lý khi mà mọi hiện tượng đều quá quen thuộc và quá “hiển nhiên”. Ta quá thờ ơ khi thừa nhận rằng, những thuyên giải phải được trong sáng và phạm trù hóa trên bề mặt này. Tôi cho rằng nhược điểm khổng lồ của cương vị tâm luận cổ điển, kể cả thuyết duy lý và duy nghiệm là cách thừa nhận phi vấn của nó, trong khi đặc chất và chu cảnh của lý tính là khả tính tiếp cận nội quan; cái tâm ấy, nó cực kỳ ngạc nhiên khi phát hiện một cách chưa từng có về sự thừa nhận như vậy đã được thách thức như thế nào, đến độ cách tổ chức và hàm năng của tính thông tuệ được liên hệ, thậm chí cả cuộc cách mạng của trường phái hay hệ thống Freud. Vì lẽ đó, những nghiên cứu vươn-xa về ngôn ngữ dưới sự chi phối của học thuyết Decartes bị giới hạn lại khi đánh giá tính trừu xuất (abstractness) của cơ cấu tâm thức mà nó chính là “thực hữu hóa của tâm” khi mà một phát ngôn được sản sinh hoặc là được nhận thức hay sự trải rộng và tính phức hợp chuỗi của các thao tác (operation) liên hệ đến cơ cấu lý tính trong khi biểu đạt chu cảnh nghĩa của phát ngôn theo cách thực hiện vật lý.

Đề cập đến một nhược điểm gây băng hoại công cuộc nghiên cứu ngôn ngữ và tâm thức trong thời kỳ đương đại; theo tôi, đó là tính yếu kém trong chủ nghĩa cấu trúc và chủ nghĩa hành vi khi nó tiếp cận với các thể tài này, khi nó đặt lòng tin của mình vào tính nông cạn của các thuyên giải, nó đoan chắc rằng, tâm thức trong cấu trúc phải rất đơn thuần hơn bất kỳ căn tri nhận (known physical organ) nào và rằng, điểm cơ bản nhất cho các giả định phải là thích ứng theo lý giải ở bất cứ nơi đâu mà hiện tượng có thể được quan sát. Vì thế, nó chuẩn y là tuyệt không có luận chứng (hay được sở thành như là sự thật bằng cách xác định) rằng, một ngôn ngữ là một “cơ cấu tập quán” hay là một hệ thống của các tương ưng liên hợp, hay là, tri thức ngôn ngữ (ngữ trí) chỉ là chất liệu của “cái đang nhận thức như thế nào,” một khả tính biểu đạt xét như là một hệ thống của những cấu trúc để phúc đáp (tức là những phản ứng từ thế giới khách quan) mà thôi. Do vậy, ngữ trí cần được tiệm phát bằng sự mô phỏng và trau dồi, sự phức hợp nảy sinh của nó có kết quả từ cách phát triển nhanh của các yếu tố rất đơn thuần hơn là có kết quả từ các nguyên lý bề sâu của tổ chức lý tính để có thể xét như là tính bất khả tri của nội quan do cơ chế của (tri thức) lãnh hội hay sự vận hành tương đẳng hóa hoặc vận hành theo tổ chức khối (co-ordinated mouvement). Cho dù, không có cái gì vốn là phi lý trong việc nỗ lực chứng minh ngữ trí và cách dụng ngôn ở các thuật ngữ này, cũng như không có sự chính lý hay sự phán đoán đúng đắn nào. Thế nhưng, không vì lý do gì để trạng huống băn khoăn hay hoài nghi tái diễn, nếu sự nghiên cứu về ngữ trí và cách sử dụng tri thức hay ngữ năng này sẽ dẫn vào một phương hướng hoàn toàn khác .

Theo tôi, nói chung, để đạt được tiến trình nghiên cứu ngôn ngữ và khả tính tri nhận của loài người, thì trước hết là ta phải dựng nên “khoảng cách thần bí” bên ngoài “các dữ kiện tâm” như Köhler đã chỉ ra và rồi khi ấy người ta có thể khám phá những khả thể này để các ngôn luận năng sinh (developing explanatory theory) mà bất cứ nơi đâu chúng vẫn có thể hiện thành theo sự phức hợp và tính trừu xuất của cơ chế hạ tầng, tức là cơ chế của vô biểu vậy. Chúng ta nên nhận ra rằng, ngay cả những hiện tượng quen thuộc nhất vẫn hay đòi quyền lý giải và rằng, ta không đủ quyền hội nhập cơ chế hạ tầng này, nghĩa là ta không có thẩm quyền nào hơn hết nữa trong khoa vật lý và các khoa y lẫn khoa học tự nhiên. Hầu hết chỉ là bước ban đầu và những giả thuyết thăm dò có thể mở ra được mối liên hệ bản chất ngôn ngữ, cách sử dụng nó và sự thụ đắc của nó (acquisition). Vì là những người nói bản ngữ (tiếng Anh), chúng ta có nơi tự thân một số lượng dữ liệu giá trị khổng lồ. Chỉ vì lý do này mà người ta dễ sa vào bẩy rập của niềm tin rằng, không có cái gì phải lý giải cả, rằng bất cứ những nguyên lý có tổ chức nào và các cơ chế hạ tầng nào có thể tồn tại thì cái đó phải là cái “được ban cho-given” như dữ liệu mà ta vừa nêu là những gì được cho vậy. Không có cái gì vượt ra ngoài chân lý và một nỗ lực nhằm định tính sở hành những hệ thống nguyên tắc này mà chúng ta đã quán triệt là có thể cho ta nhận thức những cú nghĩa mới và phát sinh một cú nghĩa mới vào một thời điểm thích hợp, y trên chất liệu này, nó sẽ xua tan nhanh chóng bất cứ chủ nghĩa giáo điều nào. Sự nghiên cứu dành cho ngôn luận phải bắt đầu bằng nỗ lực để xác định những hệ thống của các nguyên tắc này và phơi trần những nguyên lý dẫn đạo chúng”.

Thật vậy, khi quan sát sở hành tâm, nhà ngôn ngữ sẽ không đặt tên cho “lãnh vực hoạt động” ấy bằng những thuật ngữ rối rắm theo kiểu văn học – cho dù đó là văn học Phật giáo – nghĩa là tâm thức sẽ tạo sinh như thế nào ở cấu trúc bề sâu của nó trong khuynh hướng văn phạm phổ quát, chính xác, bất kể là chúng sẽ đưa đến những hành vi gì: thiện hay ác.

Chỉ khi nào nắm bắt được chủng tính văn pháp phổ quát và tính tạo sinh vô hạn của tâm, thì lúc bấy giờ, người ta mới có quyền yêu cầu đến những giới răn đạo đức và nhất là những quy luật tôn giáo kéo theo sau. Thế thì, điều này có nghĩa là, “tri thức về văn phạm” là ý niệm nền tảng, chớ không là “tri thức về ngôn ngữ”. Tri thức về văn phạm, giống như tri thức về toán học, sinh vật học, về cách ứng xử đối với những nhân duyên sinh diệt trong thế giới tâm lý và không thể diễn giải như một vài kiểu thuộc đức tin chân lý. Đây là lý do vì sao mà trong Tam Thập tụng, Thế Thân cho là “dị thục”, là cái khó có thể am tường.

Còn tri thức về ngôn ngữ, được hiểu biết là nó liên quan đến hoặc có thể dẫn đến những trường hợp phải biết – cái đó, phải tin - cái đó. Tuy nhiên, cái biết đó, không thể được cấu thành bằng các yếu tố như vậy, và cũng không thuộc về thế giới của nguyên tử vật lý, ta có thể cho rằng, các yếu tố đó – biết cái đó, tin cái đó – là một trong các lý do làm phát sinh tính chất tri thức trong bản chất văn pháp phổ quát vừa nêu thì có thể chấp nhận. Với ý nghĩa này, một hệ thống tri thức hay hệ thống của cái biết là một hệ thống phức hợp hợp đồng nhất sinh từ trong tâm… và ta có thể tuyên bố rằng, mỗi một hệ thống tri nhận như vậy phải dẫn đến một miền đặc biệt của lãnh vực ngữ năng (potential fact) – một cảnh giới được tâm cấu trúc. Nếu như ta thừa nhận tính cấu trúc này – vạn pháp duy tâm tạo – thì ta sẽ sử dụng nó một cách hiệu quả và cụ thể hơn trong nhiều lãnh vực: điện toán, sinh vật, triết và tâm lý học… Và, cái nào là X’s văn pháp thì cái đó là X’s của cấu trúc tâm (X’s = X’s MC) – sự biểu hiện của thế giới ngoại tại là sự biểu hiện, chính xác, hợp lý và đồng nhất với lãnh vực thật sự của tâm, của tư duy (theo A guide for Perplexed by John Collins). Do vậy, tri thức về ngôn ngữ sẽ không có khả năng trả lời cho ta biết về thực tại khách quan, trừ phi ta nắm được vòng vận hành của ngôn ngữ trong văn pháp phổ quát và luật hấp dẫn như phần chứng tự chứng tự chứng của tri thức diệu kỳ này.

Trong Phật giáo, nếu như khảo sát Câu-xá và Duy thức mà không song hành cùng ngôn ngữ học, thì quả là một thiếu sót khó có thể chấp nhận. Cũng vậy, nếu như trong lãnh vực dịch thuật, nhất là dịch thuật từ Phạn văn, mà ta không nắm được ba ngôn ngữ tối yếu được xét như là các vệ tinh của tiếng Phạn: Latin, Hy-lạp, Ba-Tư, trong đó, Hoa văn chỉ là thành viên giới hạn về một ít thuật ngữ theo truyền thống – thì bản dịch ấy khó có thể cầu toàn, bởi vì nó sẽ bị hạn cuộc trong truyền thống Kinh viện và Tu viện. Cầu toàn, là lý tưởng tối hậu của những ai theo Phật, bất cứ là người đó sinh vào những Phật độ nào.

Chú Thích:
1. Ngôn ngữ vận hành theo quỹ đạo elíp (elliptical orbits). Ngôn cảnh này khiến ta hình dung vòng vận hành của ngôn ngữ theo tập quán hình bầu dục, như quả đất của chúng ta đang vận hành trong không gian, có nghĩa rằng, ngôn ngữ là những chu kỳ tái sinh, mà sở y của nó là tánh không. Long Thọ: “do không mà nhất thiết pháp tựu thành”. (Theo Dalai Lama, Essence of the Heart Sutra)
2. Hằng số Planck: [h = π 3.141591.. to infinity]. [h = h/2π, h là hằng số Planck]. (Vijñanāvāda (Yogacāra) and its Tradition by Prof. DṢ Kothari.
3. Chủng tử (Eng: deeper sort. Skrt: bīja). Chủng tử cũng có nghĩa là công năng. Do vận hành mà nó tạo nên trường hấp dẫn. Cái gì vận hành thì cái đó phải diễn ra trên sự sinh diệt của sát-na. (Tuệ Sỹ/ Khóa giảng Duy thức, mùa An cư 2008).
4. Acquaintance có nguồn gốc từ tiếng Latin: accognitus (tạo nên nhận thức hay hình thành cái biết). Theo Dictionary of Etymology by Chambers.
5. Vasāna-ấn tượng, đại sư Huyền tráng dịch là “tập khí-集氣”. Khi một hành vi đã hoàn thành, nó lưu lại trong tâm bằng một dấu hiệu nào đó, như ta tạo một file trên bộ máy tâm thức của ta, tức là cách mã hóa bằng ký hiệu và khi cần lặp lại, ta chỉ cần sử dụng đến cái mã hóa này mà thôi. Nó là “khí”, bởi vì nó hiện hữu dưới dạng “vô kiến”. Nó là sắc pháp, có ba đặc tính: 1/ Hữu kiến hữu đối. 2/ vô kiến hữu đối. 3/ vô kiến vô đối. (Tuệ Sỹ / Thành Duy Thức luận).
6. Cấu trúc bề mặt (surface construction. Skrt: vijñapti-hữu biểu), tức là ta chỉ suy luận trên bề mặt của hiện tượng, chớ không thăm dò trong cơ chế nội hàm của lý tính. Skrt: avijñapti (vô biểu).
7. Học thuyết hoài nghi, chủ nghĩa hoài nghi (skepticism).
8. Hữu biểu (Skrt:vijñapti). Đây là dạng thông tin được tiếp nhận và xử lý từ năm thức căn của uẩn. Tuy nhiên, cách xử lý này còn tùy thuộc vào ấn tượng vốn có của tâm thức ta, tức là những kinh nghiệm của chúng ta về hiện tượng. Do vậy, khi năm uẩn tiếp nhận thông tin, hoặc là thông tin của chính tâm thức, thì lúc này ý thức sẽ liên hệ đến danh ngôn tập khí (adhivacānavasāna-các vết in ngôn ngữ theo định hướng tăng thượng) cùng với các chuỗi quyến thuộc của nó chứa trong tạng thức, qua tầng dữ liệu này, đối tượng được tri nhận. Cái tầng dữ liệu ấy, chính là cái “ngã” hay chủ thể mà ta dùng để đánh giá truy xét vũ trụ hay các hiện tượng. Thí dụ, ta nói ‘hôm qua tôi gặp anh ấy, hôm nay, tôi lại gặp anh ta.’ Nếu không có cái ấn tượng của ngày hôm qua của “tôi”, thì hôm nay, “anh ấy”, “tôi” không thể nào biết được. Thậm chí, cho dù tôi không gặp lại “anh ấy”, thì tôi vẫn biết anh ấy là ai. Thế thì, ý thức ngoài việc truy lục các ấn tượng hữu quan, mà nó còn “biết” cái bề sâu không tính của nó nữa. Nói cách khác, “anh ấy” tồn tại là tồn tại trên mặt danh ngôn, bởi vì cấu trúc của anh ta, chỉ là một cấu trúc tập hợp; còn cái gọi là “anh ta” là một tồn tại bất khả phân, nhưng anh ấy lại là “không tánh”. Thí như ta gọi “chiếc xe”, thế nhưng, chiếc xe chỉ bao gồm toàn là những cấu tạo giả danh. “Chiếc xe” hiện hữu ở phần hậu diện của nhận thức. (Tuệ Sỹ / khóa giảng Duy thức, mùa hạ 2008).
9. Tức là, thế giới ngoại tại là một thế giới thực hữu, có công năng tạo tên phản ứng của tâm thức. Tuy nhiên, theo Chomsky, nếu như ta không có các chủng tính bề sâu như là các ấn ảnh còn lại của hành vi, thì ta không thể tri nhận hay phản ứng theo bối cảnh đang xảy ra, thậm chí theo bối cảnh của tâm—đối tượng của nhận thức. Tóm lại, sự hoạt động của ngôn ngữ là sự hoạt động của các chủng tử hay năng lực tâm.
10. Vô biểu (avijñapti). Eng: deep construction. Khi một hành vi cố ý hay thức với ý hướng tính của nó được thực hiện bằng thân, khẩu, ý, thì sau hành vi ấy, năng lực của nó sẽ rớt xuống tàng thức, hình thành sự hoạt động của chủng tử hay năng lượng của tâm ở dạng tiềm thế, và khi có những điều kiện, chúng sẽ xuất hiện như là kết quả của nghiệp báo luân hồi. Sự tồn tại dưới dạng năng lượng như vậy, chính là sự tồn tại của thức. Nó bao gồm hai mặt: tướng phần và kiến phần, phóng rọi lên mặt nhận thức chúng ta, tạo thành thế giới khách quan. Do vậy, thế giới khách quan, đích thực là thế giới của tâm hay là thế giới ảnh hiện của thức Alaya.
11. Chùm Ác-xoa hội tụ. Khuynh hướng ý thức là khuynh hướng của ý hướng tính (intentionalable). Khi một hành động hoàn thành, nó sẽ lưu giữ trong một khoang ý niệm nào đó có cùng một ý hướng. Chúng biết vươn đến (tantrasvabhāva-Y tha khởi tính) các đối tượng theo sở hành của chúng. Chẳng hạn, các hoạt động thuộc về thiện, thì những hành vi này hội tụ lại, chứa tiềm năng tái sinh thành một con người và ngược lại. Như vậy, con người hay thánh nhân và các vật loại, khác nhau là khác nhau trên thế giới dữ liệu và cách bố trí các dữ liệu này như thế nào. “Mais le saut désicif est franchi au niveau des macromolécules. À ce stade, le papillon semble infiniment plus structuré, plus ordonné que le caillou. Ce petit exemple nous a permis de saisir la suele différence de fond entre l’inerte et le vivant: l’un est tout simplement plus riche en information que l’autre.” (Dieu et la Science par J.Gouton.)
12. Khi không giải thích được nguyên nhân của bất cứ hiện tượng nào, chẳng hạn, giai đoạn cận zero của vụ nổ Big-bang, người ta hay đổ thừa cho Thượng đế, như trường hợp của Guiton. “l’aventure de la vie est ordonné par un principe organisateur: Dieu”. (Sự lãng du của cuộc sống được trật tự hóa bởi một nguyên lý biết bố trí: Thượng đế.) Dieu et la Science par J.Gouton.
13. Khả tính hút lấy những chủng tử đồng tính (bao gồm: xúc, thọ và cộng tri, tức là thức), tạo nên môi trường nghiệp, tức là quá trình xử lý của thức (vijñānapariṇāma) dưới dạng tiềm thể mà thuật ngữ Phật giáo hay Duy thức gọi là vipāka (Dị thục). Lão tử Đạo Đức Kinh gọi là: “đồng thanh tương ứng, đồng khí tương cầu.”
14. Đắc thể (Eng: acquisition. Skrt: labhātman). ātmalabha. H.Tr: Đắc thể 得體. Poussin [fren.]: acquis=acquisition. Prudent [Eng] acquisition. Đây là một thuật ngữ quan trọng trong ngôn ngữ học, không có nghĩa thuần túy là: thụ dụng hay sở đắc theo cách hiểu thông thường, mà nó có nghĩa là “đắc tự thể, thụ dụng tự tính”. Ví dụ, trúng số độc đắc. Đắc còn có nghĩa là lợi dưỡng, lợi đắc. Đắc gồm có hoạch và thành tựu [cái đi theo]. Đắc là cái trước đây chưa có mà nay có, cái mất đi nay tìm được (như trẻ em đắc thể ngôn ngữ theo dòng kinh nghiệm của mình, mà chưa qua xử lý, tức là học và nói theo cái đã học. Chomsky). Ātma là tự ngã, khi pháp hình thành nên một tự ngã thì gọi là hữu sát-na. Tự ngã theo nghĩa rộng bao hàm hữu tình và vô tình. Ātma đắc tự thể trong một sát-na. Từ điểm đầu cho đến điểm kết thúc tạo nên một tự thể hữu hiện. Tuệ Sỹ.
15. Thần khải (revelation). Theo Duy thức, thì thần khải cũng chỉ là một dạng ảo giác, thế nên Chomsky khuyên ta nên thiết lập một khoảng cách giữa “thần bí” và tư duy, tách ly “thần bí” ra khỏi tư duy.
16. Giáo pháp Phật là môi trường của tuệ giác, nó luôn hấp dẫn mọi tinh hoa nhân loại. Tuy nhiên, cái gì không phải là Phật thuyết, ta thỉnh thoảng cho là “ngoại đạo” và ta cũng thỉnh thoảng trích lời Phật như là những “giáo chỉ răn đe”.

Pháp Hiền cư sỹ
[Tập san Pháp Luân - số 73, tr60, 2010]