Thiền

-“Tôi khóc những chân trời không có người bay

Lại khóc những người bay không có chân trời”

Và quả thật, đã có thời, có những chân trời không có người bay! Và quả thật, đã có thời, có những người bay không có chân trời!

Nghĩ về thơ, nghĩ về thiền -hốt nhiên, tôi cũng nghĩ đến những đường bay như nhà thơ Trần Dần, như nhà nghiên cứu Đỗ Lai Thúy-nhưng là những đường bay không biết có chân trời nào hay không? 

I.- Đường bay của thơ

Thơ Việt Nam kể từ thời Lý Trần, nhiều học giả đã xác định là đỉnh cao của văn học hoặc là ngọn đuốc sáng mở đường cho thời đại tự chủ của dân tộc. Tự bản chất, nó là dòng hợp lưu: minh triết đông phương và bản sắc văn hóa Việt. Và suốt trong dòng chảy ấy, trải qua hơn ngàn năm, Phật-Khổng-Lão và tình tự dân tộc đã hỗn dung và quyện lẫn trong nhau. Và thế là có cái đúng, có cái sai; có cái bình dân hóa, có cái tan hòa với tín ngưỡng dân gian. Thơ ca vào các thời kỳ này, tuy chỉ lập ngôn dị giản như “Văn dĩ tải đạo” hoặc “Thi ngôn kỳ chí”... nhưng chúng đã hướng đến những giá trị phổ quát, đáp ứng được những khát vọng muôn thuở của tâm hồn và cảm xúc thăng hoa của nhiều thế hệ. Chúng ta không cần dài dòng nói đến những ích dụng đó như thế nào, vì rõ ràng những nền tảng tư tưởng từ hình nhi thượng đến hình nhi hạ của Phật-Khổng-Lão đã được chiết trung, tinh lọc, biến cải cho phù hợp với bản sắc văn hóa Việt. Và như vậy chứng tỏ gì? Chứng tỏ thơ vào các thời kỳ này có định hướng. Có định hướng tất có đường bay. Các giá trị tại thế, nhân văn, mỹ học... theo đó, chẳng có gì phải bàn luận nhiều, nhất là thi ca.

Mãi cho đến khi tiếp thu nền học thuật của phương Tây thì diện mạo thơ Việt mới bắt đầu đổi khác. Các trường phái lãng mạn, ấn tượng, tượng trưng, siêu thực... như những ngọn gió lạ thổi qua bình nguyên yên ả của tâm linh thơ Việt. Cổ súy cho phong trào thơ mới là Phan Khôi với bài thơ “Tình già”, được coi là sớm nhất. Sau đó, các thanh niên thi sĩ tân học, với sinh lực trẻ trung lần lượt xung trận như Lưu Trọng Lư, Xuân Diệu, Huy Cận, Thế Lữ, Vũ Đình Liên, Trương Tửu... đã trình diện thi đàn những bài thơ đi ra ngoài truyền thống, thoát ly vóc dáng cổ điển. Vì mới thể nghiệm nên không tránh khỏi “Tây quá” hoặc hoa lẫn với rác nhưng lại thích hợp với xu thế tâm hồn lớp trẻ hãnh tiến của thời đại.

Đi theo phong trào cải cách, canh tân này có thể lên đến con số 80 tác giả, trong đó, số nữ lưu anh kiệt như Ngân Giang, Anh Thơ, Mộng Tuyết, Hằng Phương... có chừng trên dưới 10 người.   

Họ kết án thơ cũ với vần, niêm, luật gò bó, chật chội, không thể đáp ứng nổi những tư duy, tâm tình, cảm xúc đa phức trước trào lưu mới. Một phần nào đó họ có lý. Họ có lý nên họ đã thành công. Tuy nhiên, nếu hiện đại chủ nghĩa quá, nghĩa là tượng trưng và siêu thực quá như nhóm “Xuân thu nhã tập” của Nguyễn Xuân Sanh... thì thất bại. Phá bỏ vần luật, niêm đối để cho thơ chắp cánh tự do, phiêu bồng bay, thênh thang bay trong không gian nghệ thuật với hình tượng, tu từ mới mẻ thì thơ sẽ tăng trọng cảm xúc, lung linh nhiều vẻ đẹp, ẩn mật, đa tầng và đa nghĩa. Nhưng chủ trương phá bỏ ý thức, phá bỏ cả quy tắc ngữ pháp, phá bỏ những thông tin thường ngữ, thường nghĩa... thì chỉ còn cái vỏ âm thanh khô rỗng, ú ớ, bập bẹ, phều phào... chẳng rõ trao gởi thông tin gì! Sự mã hóa ngôn ngữ ấy như là ẩn số bí hiểm, mà đôi khi chính tác giả cũng quên, không biết mình nói gì! May ra chỉ có Thượng đế mới hiểu.  

Những thi gia kiện tướng như Lê Đạt, Hoàng Cầm, Đặng Đình Hưng, Hoàng Hưng... mãi cho đến tận bây giờ, công phu tế bào não của họ vẫn chưa đến được với tâm hồn người đọc, nếu không muốn nói là tạo nên một không gian dị ứng. Như vậy, loại thơ hiện đại chủ nghĩa này có chân trời nào để bay không? Hay là không có chân trời mà vẫn bay? Và đường bay này cũng đã được mã hóa trong cơn mê man bội thực hoặc èo uột, thiếu ăn của các con chữ? Cho nên, đã rất nhiều người phê phán loại thơ này một cách gay gắt, không khoan nhượng tí nào. Ví như có người đã bực bội hạ bút: “Đó chỉ là các chuỗi kết hợp từ gần như vô thức, thể hiện sự lao động thiếu nghiêm túc của người cầm bút. Chẳng những nó là kết quả của sự 

nghèo nàn về vốn từ ngữ dân tộc ở một số tác giả mà còn là những dấu hiệu của một bệnh trạng tư duy. Đọc những câu thơ ấy, người đọc chỉ thấy đó là một mớ hổ lốn ngôn từ không có giá trị biểu đạt tư tưởng-tức là sự nhận biết và khám phá bản chất của sự vật, hiện tượng thuộc thế giới xung quanh. Bản chất của hiện tượng thơ này hoàn toàn xa lạ với sáng tạo nghệ thuật đích thực. Nó chỉ tác hại và làm vẩn đục ngôn ngữ, làm méo mó tư duy của người Việt hiện đại mà thôi. ”

Không biết nói như thế có hơi quá hay không? Có hơi quy phạm, hàn lâm hoặc mẫu mực quá hay không? Ta hãy chờ xem!

Sau Cách mạng tháng tám, do hoàn cảnh lịch sử, ở miền Bắc, đa phần các nhà thơ đều phải ra mặt trận bằng cách này hay bằng cách khác, thơ mới vẫn âm thầm tồn tại bên lề dòng văn học chính thống, còn thơ phục vụ chiến đấu thì có định hướng rõ ràng. Các thế hệ chống Pháp và chống Mỹ đã xuất sinh một số lượng lớn các nhà thơ có tên tuổi đã được định hình vững chắc, làm đà cho thế hệ các nhà thơ trẻ trưởng thành trong khói lửa, bước lên thi đàn một cách tự tin và đầy hào hứng. Vậy là một thời gian không dài lắm, chỉ mới 30 năm (từ 45-75) thơ vẫn có đường bay, bay theo cao trào của lịch sử. Những loại thơ trữ tình, lãng mạn hoặc của các trường phái thơ mới khác dường như không có môi trường để góp mặt một cách chính quy trên thi đàn, nhưng chúng vẫn an nhiên tồn tại như những tảng băng ngầm. Ví như Giang Nam, Hữu Loan, Hoàng Cầm...

Cũng vào lúc này, nhất là sau khi chia cắt đất nước, tình trạng thơ ở miền Nam vẫn tiếp tục đi theo phong trào thơ mới, lại có vẻ muốn mới hơn cả thế hệ Lưu Trọng Lư, Thế Lữ, Xuân Diệu... Chính nhóm “Sáng tạo” của Thanh Tâm Tuyền, Nguyên Sa... đã cổ suý cho phong trào nầy. 

Tuy nhiên, đấy chỉ là bước đi tiếp theo trên lộ trình có sẵn; dẫu với tuyên ngôn tự do, sáng tạo, hiện đại... họ vẫn ảnh hưởng nặng nề các trường phái lạc hậu của Tây phương đã không còn thời thượng nữa. Sự tìm kiếm khổ hạnh trên từng con chữ của họ là một nỗ lực đáng khen ngợi, nhưng dường như cũng chỉ là sự dò đường, thử nghiệm theo những vết chân đã cũ, sau đó là bị chìm khuất, vô tích...

Có những nhà thơ độc lập, phải nói là đàn anh cả nhóm “Sáng tạo”, họ không đi theo ai, vững vàng trung thành với Nàng Thơ của mình; không nói cũ, không nói mới... như Bùi Giáng, Đinh Hùng, Vũ Hoàng Chương, Nguyễn Vĩ...; mỗi người mỗi dáng vẻ, mỗi phong cách, một thế giới riêng không lẫn với ai được. Và còn rất nhiều, rất nhiều nữa... như Phạm Công Thiện, Phạm Thiên Thư, Trần Đới, Phạm Phú Hải... mỗi người là một cõi riêng, nếu ta có dịp khám phá, thăm dò một cách khách quan và trung thực.

 Nói tóm lại, tình trạng thơ ở đây vẫn là cái trăn trở muôn thuở giữa hiện thực nhân sinh trần trụi và những khát vọng bản thể siêu hình. Hoang mang giữa binh lửa, bất an trong lối thoát, thơ như tiếng gọi kêu bỏng cháy trước sa mạc cằn khô và nhức đau của hiện tồn. Và cũng có kẻ muốn vi vút rong chơi giữa cát bụi cuộc lữ, hoặc bi tráng, hoặc đam mê tình lụy trước hố thẳm trần mộng bất khả... Như vậy, ta có thể kết luận mà không ngại võ đoán và vội vã, là thơ miền Nam chưa có đường bay rõ ràng hoặc phiêu phất và tản mạn nhiều hướng. Cái gọi là “vị nghệ thuật hay vị nhân sinh”, dầu sao, chỉ còn là chuyện cổ tích của một thời. Ai sao cũng được. Hơi đâu mà xác định cho đường bay của thơ. Ngoại trừ một số thơ lai căng, nô lệ cho thế lực nào đó hoặc thơ tối tăm, hiện sinh và hư vô; trên thi đàn vẫn có nhiều nhà thơ định hình, sáng giá và sống lâu... Cái đẹp vẫn hiện hữu. Thơ vẫn là món ăn tinh thần cao sang của xã hội, không chỉ là sản phẩm độc quyền của nhóm “Trung tâm văn bút” do chính quyền bảo trợ. 

Còn hiện nay? Quả thật là khó nói. “Thơ”-trong ngoặc kép - xuất hiện như rác giữa chợ chiều. Nhan nhãn thơ. Ngồn ngộn thơ. Phồn thực thơ... Dường như có một số nhà thơ trẻ muốn đánh đố độc giả nên đã cố ý bí hiểm, thiếu nghiêm túc và thiếu kiến thức ngữ pháp căn bản khi sử dụng con chữ, coi thường tinh hoa trong sáng của ngôn ngữ Việt. Rất nhiều bài thơ với những vỏ âm thanh lắp ghép, biến tấu rối mù, thông tin ngữ nghĩa được đóng bít, giấu kín... Do biến động của nền kinh tế thị trường và sự giao lưu phồn tạp của các luồng văn hóa -kể cả phi văn hóa-thơ dường như được tiếp thêm nhiên liệu và sức sống bản năng nên nó thay vỏ rất nhanh để bắt kịp với các trào lưu hiện đại. Họ sợ bị tụt hậu. Thế là giữa đống thơ ngổn ngang, rời rạc các con chữ là hình ảnh đứt khúc của cảm xúc, câu cú, ý tưởng... nhảy múa trong một vũ điệu loạn cuồng; hời hợt, nông nổi, thiếu vắng chiều sâu văn hóa và thiếu cả sự  tỉnh táo trí thức nữa. 

Tuy nhiên, nếu lớp trẻ thiếu tỉnh táo thì người già phải tỉnh táo. Tỉnh táo để thấy rằng, hiện tượng khác với bản chất. Sự tìm kiếm, dò đường ấy là cần thiết. Sự trở trăn, vật vã ấy là cần thiết. Sự rối mù, loạn xà ngầu ấy là cần thiết. Sự thai nghén nào cũng quằn quại tâm sinh lý. Sáng tạo không bao giờ là cái tĩnh chỉ, bất động. Những hiện tượng bất ổn, rối ren của “thơ mới” trên sách báo hiện nay là dấu hiệu đáng mừng để chuẩn bị cho một cuộc lột xác ngoạn mục. Vấn đề là thời gian. Các giá trị thẩm mỹ, trong bản chất, chúng sẽ tự sàng lọc, tinh chế để đáp ứng cho nhu cầu mến yêu vốn rất quý phái và thanh khiết của tâm linh thơ. Các nhà phê bình văn học phải có cái tâm mát mẻ và rộng rãi, phải có cái trí nhìn xuyên qua hiện tượng để tiếp cận cái bản chất. Nên hướng dẫn dư luận thẩm mỹ hơn là đả kích hiện tượng xã hội. Bởi dù sao nó cũng chỉ là hiện tượng xã hội, luôn luôn nhấp nhô, chìm nổi, xáo trộn để tìm sự quân bình. Rồi những cái “không phải thơ” sẽ tự động đào thải hoặc rút lui vô điều kiện.

Tôi có đọc được một số tác phẩm của một số nhà thơ trẻ, không nhiều lắm, được giải thưởng của Hội Nhà Văn chừng hơn mươi năm về trước như Trương Nam Hương, Nguyễn Quang Thiều... Thơ họ có dáng vẻ mới mẻ của ngôn ngữ, của cấu trúc, của tu từ và hình tượng nghệ thuật nên đã phát lộ được nhiều tầng tư duy và cảm xúc. Trong chừng mực nào đó, họ đã lao động nghiêm túc, có sở học và họ biết rõ mình trao gởi thông điệp gì. Cái mới ở nơi họ chỉ là sự kế thừa, tiếp sinh lực cho truyền thống, cũng từ một dòng chảy nhưng qua một khúc 

quanh khác gồ ghề, lồi lõm hơn mà thôi. Đẹp, hay, chưa dám quyết nhưng còn tồn tại trong lòng độc giả. Lại có một số nhà thơ trẻ khác nữa mà các tạp chí hay nhắc đến như Văn Cầm Hải, Ly Huyền Ly, Vi Thùy Linh, Phan Huyền Thư... cũng được độc giả chú ý, khen chê bất đồng. Điều ấy có lẽ đúng do diện mạo thẩm mỹ ở nơi thơ họ chưa được định hình, còn có đâu đó một số sạn sỏi va động lạo xạo khó hiểu... nhưng dầu sao đã có nét riêng. Tuổi trẻ cố tạo phong cách cho mình thường vấp váp điều đó. Tuy nhiên, ta hãy chịu khó đọc lướt qua và nắm bắt cho được linh hồn của ký hiệu- những thông tin ở ngoài con chữ- ta sẽ hiểu họ nói gì. Với điều kiện, tế bào não của ta cũng phải được trẻ hóa hoặc thoát ly khỏi phạm trù của những hình tượng cũ, khái niệm cũ đã ám khói quá lâu trong tâm thức của lớp thế hệ “thuận nhĩ” trở lên.

Tuy nhiên, thời gian mới là bậc thầy thẩm định uyên bác và chín chắn nhất. Sự khen chê hiện nay trên thi đàn đa phần là do cảm tính bọt bèo của lớp trẻ đồng lứa; các nhà phê bình học thuật khôn ngoan, già dặn họ chưa “phán” vội. Khó lắm! Tập thơ “Thư mùa đông” của Hữu Thỉnh bị Tô Hoài chê là: “Một gánh đồng nát của các con chữ”; nhưng lại được Trần Mạnh Hảo ca tụng hết lời. Tập thơ của Nguyễn Quang Thiều được giải nhưng lại bị Trần Mạnh Hảo đập cho tả tơi! Thế đó.

Vậy thì hiện nay, thơ mới đã có đường bay hay chưa? Rõ ràng là những cánh chim thơ đang bay luẩn quẩn loanh quanh hoặc đang thăm dò trời cao bể rộng thế nào. Một thi pháp học cho thơ mới, một chân trời mới cho thơ mới đang còn dưới dạng bản thảo. Chúng ta có thể ngồi tĩnh tọa và an nhiên chờ đợi, chắc chắn sẽ uống được một chung trà ngon được ướp sương mai và nắng sớm.

(xem tiếp tspl.30)

(Bài tham luận đọc trong ngày Festival Thơ Huế tổ chức tại Tòa soạn Tạp chí Sông Hương, 5/6/2006)

[Tập san Pháp Luân 29, tr.71, 2006]